Η 4η Διεθνής υπεράσπισε πάντοτε με συνέπεια την ΕΣΣΔ ενάντια στον ιμπεριαλισμό. Υπεράσπισε πάντοτε τις κατακτήσεις του Οκτώβρη ενάντια στην σταλινική γραφειοκρατία. Τα γεγονότα του 1989-90 επιβεβαίωσαν τις θέσεις του Τρότσκυ και της 4ης Διεθνούς. Η ΕΣΣΔ ήταν ένα εκφυλισμένο εργατικό κράτος –μια φόρμουλα που ανέπτυξε πολύ νωρίς ο Τρότσκυ για να ξεκαθαρίσει τον ταξικό χαρακτήρα της ΕΣΣΔ. Η φύση αυτού του κράτους ήταν μεταβατική. Είτε η γραφειοκρατία θα οδηγούσε, όπως και έγινε, την ΕΣΣΔ στον καπιταλισμό με τον αυξανόμενο εκφυλισμό στον τομέα του σχεδιασμού και των ταξικών σχέσεων, είτε η πολιτική επανάσταση της εργατικής τάξης θα οδηγούσε την ΕΣΣΔ προς τον σοσιαλισμό.
“What unmasks the noisy critics most of all is that they continued to consider the USSR a workers’ state at a time when Stalin was destroying the Bolshevik party; when he was strangling the proletarian revolution in Spain; when he was betraying the world revolution in the name of “People’s Fronts” and “collective security.” Under all these conditions they recognized the necessity of defending the USSR as a workers’ state! But no sooner did this same Stalin invade “democratic” Finland, no sooner did bourgeois public opinion of the imperialist democracies – which covered up and approved all Stalins’ crimes against the communists, the workers and the peasants – raise a howl to the skies, than our innovators immediately declared: “Yes, this is intolerable!” And following Roosevelt they declared a moral embargo against the Soviet Union.” (L. Trotsky, Balance sheet of the Finnish events, 1940).
Και καταλήγει παρακάτω:
“The workers’ state must be taken as it has emerged from the merciless laboratory of history and not as it is imagined by a “socialist” professor, reflectively exploring his nose with his finger. It is the duty of revolutionists to defend every conquest of the working class even though it may he distorted by the pressure of hostile forces. Those who cannot defend old positions will never conquer new ones”.
Η μετατροπή μεγάλου μέρους της ανατολικής Ευρώπης μετά τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο στάθηκε ένα μεγάλο τεστ για την 4η Διεθνή. Πολλά κράτη της ανατολικής Ευρώπης μετατράπηκαν σε δορυφόρους του Κρεμλίνου με την επέμβαση του Κόκκινου Στρατού. Αλλά για να μπορέσει να σταθεί μια τέτοια σχέση τα κράτη αυτά έπρεπε να γίνουν αντίγραφα της ΕΣΣΔ, λιγότερο ή περισσότερο με την συμμετοχή της εργατικής τάξης και του αγροτικού πληθυσμού στην αναμόρφωση των κοινωνικών σχέσεων. Οι γραφειοκρατίες που εγκαταστάθηκαν στα κράτη αυτά ήταν προέκταση της σοβιετικής γραφειοκρατίας. Τα ερωτήματα που δημιουργήθηκαν ήταν πολλά:
α) Αν τα κράτη αυτά ήταν εργατικά, αυτό θα σήμαινε ότι χωρίς την εξέγερση της ίδιας της εργατικής τάξης μπορεί να δημιουργηθεί ένα εργατικό κράτος;
β) Ήταν σωστή η θέση ότι επρόκειτο για παραμορφωμένα εργατικά κράτη όπως ήταν τελικά η θέση στην οποία κατέληξε ο Πάμπλο και η 4η Διεθνής;
γ) Η καπιταλιστική ανατροπή του 1989-90 δεν θα σήμαινε ότι σε κάποια χρονική περίοδο η ΕΣΣΔ και οι δορυφόροι της έπαψαν να είναι εκφυλισμένα ή παραμορφωμένα εργατικά κράτη και έγιναν καπιταλιστικά;
δ) Πως θα μπορούσε η Κίνα να χαρακτηρισθεί εκφυλισμένο εργατικό κράτος από την στιγμή που την επανάσταση την έκανε η αγροτιά χωρίς καμμιά σχεδόν συμμετοχή του προλεταριάτου;
ε) Πως θα μπορούσε η 4η Διεθνής να συνεχίσει να υπερασπίζεται καθεστώτα που προφανώς ενεργούσαν εναντίον της εργατικής τάξης όπως στην εξέγερση της Ουγγαρίας, της Τσεχοσλοβακίας κλπ;
Οι συγκεκριμένες εξελίξεις και τα συγκεκριμένα γεγονότα έθεσαν ανυπέρβλητα θεωρητικά προβλήματα στην 4η Διεθνή και την ανεπαρκή της ηγεσία. Δεν άρθηκαν στο ύψος των περιστάσεων ώστε να κάνουν μια συγκεκριμένη ανάλυση της συγκεκριμένης κατάστασης. Ο Τρότσκυ είχε υπογραμμίσει ότι η σταλινική γραφειοκρατία είναι πολύ καλύτερη στο να υπερασπίζεται τα δικά της συμφέροντα παρά τα συμφέροντα του εργατικού κράτους. Αυτό όμως δεν μπορούσε να αποτελέσει δικαιολογία για να καταδικάσουμε την ανατροπή των σχέσεων ιδιοκτησίας στην ανατολική Ευρώπη και την Κίνα και να χαρακτηρίσουμε καπιταλιστικές τις λεγόμενες «λαϊκές δημοκρατίες» (ΛΔ). Από τη στιγμή που είχαμε ανατροπή των σχέσεων ιδιοκτησίας και σχεδιασμένη παραγωγή, αντικειμενικά η παγκόσμια εργατική τάξη κέρδιζε θέσεις ενάντια στον ιμπεριαλισμό και αυτές ακριβώς τις θέσεις θα έπρεπε να τις υπερασπισθούμε.
Στο ερώτημα (α) η απάντηση είναι ότι οι σχέσεις ιδιοκτησίας άλλαξαν λιγότερο ή περισσότερο με την συμμετοχή της εργατικής τάξης και όχι εναντίον της. Η εργατική τάξη χαιρέτισε την επέμβαση του Κόκκινου Στρατού αρχικά –για να ανακαλύψει φυσικά αργότερα το αποτρόπαιο πρόσωπο του σταλινισμού. Η Ουγγρική εξέγερση έθεσε αιτήματα αποκατάστασης της σοβιετικής δημοκρατίας και όχι της (αστικής) δημοκρατίας γενικά και αποτέλεσε κορυφαίο σημείο στην επιβεβαίωση της θεωρίας της πολιτικής επανάστασης. Αυτό απαντά και το ερώτημα (β).
Στο ερώτημα (γ) θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας τον μεταβατικό χαρακτήρα της ΕΣΣΔ και των ΛΔ. Ο εκφυλισμός προχώρησε τόσο βαθειά ώστε τα κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα πλέον απαιτούσαν δραστικές αλλαγές. Είτε θα προχωρούσαν προς τη σοβιετική δημοκρατία είτε θα αναζητούσαν την λύση στον καπιταλισμό. Η εργατική τάξη δεν ξεσηκώθηκε ώστε να επιβάλλει την πρώτη λύση, της πολιτικής επανάστασης, εφόσον δεν υπήρχε το επαναστατικό της κόμμα και υπήρχε βαθειά σύγχυση σχετικά με το ποιες ήταν οι «δημοκρατικές» προθέσεις του Γιέλτσιν ή του Γκορμπατσώφ. Αυτές οι «δημοκρατικές» προθέσεις ήταν στα πλαίσια της αστικής «δημοκρατίας» και όχι του σοσιαλισμού. Ωστόσο η κατάσταση είναι πολύ μακριά από το να θεωρείται διευθετημένη. Τα αδιέξοδα του καπιταλισμού γίνονται φανερά και γρήγορα το προλεταριάτο μπορεί να στραφεί και πάλι προς την σοσιαλιστική επανάσταση. Αυτό απαντά και το ερώτημα (ε) και μας δείχνει καθαρά ότι αν δεν μπορούμε να υπερασπισθούμε τις παλιές μας θέσεις τότε σε καμμιά περίπτωση δεν πρόκειται να κατακτήσουμε νέες.
Το ερώτημα (δ) συνδέεται με τις αντι-αποικιακές επαναστάσεις στην Αφρική και αλλού όπου η μορφωμένη μεσοαστική τάξη στην ουσία χρησιμοποίησε τις μάζες για να έλθει στην εξουσία και να αντικαταστήσει τον ζυγό των αποικιοκρατών όπως στην Αίγυπτο, την Αλγερία, το Ιράκ, την Συρία, το Ιράν κ.λπ. Η μεσοαστική τάξη χρησιμοποίησε το κράτος σαν εργαλείο της και επομένως ήταν φυσικό να αναζητήσει ένα πρότυπο στην ΕΣΣΔ. Ορισμένοι, όπως ο Ted Grant, χαρακτήρισαν αυτά τα καθεστώτα ως «προλεταριακό βοναπαρτισμό». Η φόρμουλα αυτή αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο να υποστηρίξουμε τα κράτη καθαυτά (και όχι απλώς απέναντι στον ιμπεριαλισμό) ως μια προοδευτική μορφή διακυβέρνησης που προέρχεται από την αδυναμία της εργατικής τάξης να πραγματοποιήσει την δική της επανάσταση.
Αν και η φόρμουλα καθαυτή είναι άχρηστη πολιτικά και θεωρητικά μας δείχνει ότι το προτσές της διαρκούς επανάστασης είναι απόλυτα σωστή. Δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα που μπορεί να επιλύσει ο λεγόμενος «προλεταριακός βοναπαρτισμός» παρά μόνον ένα: Την διαχείριση της κατάστασης που προκύπτει όταν σε παγκόσμιο επίπεδο οι συνθήκες για τον σοσιαλισμό έχουν ωριμάσει αλλά σε τοπικό επίπεδο δεν υπάρχει μια προλεταριακή ηγεσία που να μπορεί να αξιοποιήσει αυτό το γεγονός. Σε τελική ανάλυση χωρίς έστω τον πυρήνα της επαναστατικής προλεταριακής ηγεσίας ο «προλεταριακός βοναπαρτισμός» θα στραφεί ενάντια στην εργατική τάξη και θα την τσακίσει.
“Only gradually, only on the basis of their own experience through several stages can the broad layers of the masses become convinced that a new leadership is firmer, more reliable, more loyal than the old. To be sure, during a revolution, i.e., when events move swiftly, a weak party can quickly grow into a mighty one provided it lucidly understands the course of the revolution and possesses staunch cadres that do not become intoxicated with phrases and are not terrorized by persecution. But such a party must be available prior to the revolution inasmuch as the process of educating the cadres requires a considerable period of time and the revolution does not afford this time” (L. Trotsky, The class, the party and the leadership, 1940).
Τι σημαίνει όμως πραγματικά ότι «αν δεν μπορούμε να υπερασπισθούμε τις παλιές μας θέσεις τότε σε καμμιά περίπτωση δεν πρόκειται να κατακτήσουμε νέες»; Σημαίνει να μπορούμε να αναγνωρίζουμε πρώτα απ’ όλα ποιες είναι οι θέσεις αυτές από την σκοπιά της παγκόσμιας επανάστασης. Να αναγνωρίζουμε επίσης ότι δεν είναι καθόλου εύκολο για τις μάζες να εγκαταλείψουν τα μαζικά κομμουνιστικά ή σοσιαλιστικά κόμματα και να στραφούν προς την επανάσταση παρά μόνον κάτω από συνθήκες που δείχνουν ξεκάθαρα τον προδοτικό ρόλο αυτών των κομμάτων.
Όπως έγραφε ο Τρότσκυ:
“The defense of the USSR coincides for us with the preparation of world revolution. Only those methods are permissible which do not conflict with the interests of the revolution. The defense of the USSR is related to the world socialist revolution as a tactical task is related to a strategic one. A tactic is subordinated to a strategic goal and in no case can be in contradiction to the latter.” (L. Trotsky, The USSR at war, 1939).
Ένας μεγάλος αριθμός αναλυτών δεν κατάλαβε ποτέ αυτή την απλή αλήθεια, ότι δηλαδή ο ντεφαιτισμός σχετικά με την ΕΣΣΔ ήταν βαθειά ριζωμένος στην βασική αντίληψη του Τρότσκυ που έβλεπε τα πράγματα από την σκοπιά της παγκόσμιας επανάστασης και όχι της κοινωνιολογικής ανάλυσης. Για όσο διάστημα η παγκόσμια επανάσταση σαν στρατηγικός στόχος στηρίζεται, λιγότερο ή περισσότερο, στην υπεράσπιση της ΕΣΣΔ και των ΛΔ απέναντι στον ιμπεριαλισμό, η υπεράσπιση της ΕΣΣΔ έχει ταχτικό και όχι στρατηγικό χαρακτήρα. Φυσικά δεν μπορεί να βρίσκεται σε αντίθεση με τον στρατηγικό στόχο της παγκόσμιας επανάστασης αλλά δεν είναι αυτοσκοπός, είναι μια ταχτική επιλογή. Ακόμη και αν η ΕΣΣΔ και οι ΛΔ μπορούσαν να χαρακτηρισθούν κρατικο-καπιταλιστικές, σε τι θα άλλαζε η βασική μας γραμμή της επανάστασης του προλεταριάτου ενάντια στην γραφειοκρατία ή έστω την νέα σοβιετική κρατική αστική τάξη; Σε τίποτε απολύτως. Όντας όμως μια μικρή μειοψηφία στο κομμουνιστικό κίνημα πως θα μπορούσε η 4η Διεθνής να απευθυνθεί στις προλεταριακές μάζες χαρακτηρίζοντας την ΕΣΣΔ σαν καπιταλιστική; Που θα πήγαινε η συνειδητότητα της πρωτοπορείας και της ίδιας της εργατικής τάξης; Η καταδίκη της ΕΣΣΔ, η οριστική της απώλεια για μας, θα σήμαινε ότι πρέπει να εξηγήσουμε στους εργάτες την ματαιοπονία της Οχτωβριανής επανάστασης –γιατί μόνον σαν ματαιοπονία θα μπορούσαν να κατανοήσουν το οριστικό πέρασμα της ΕΣΣΔ στον καπιταλισμό. Θα έπρεπε να εξηγήσουμε ότι δεν έχουμε έναν άρρωστο οργανισμό, ένα καρκίνωμα που πρέπει να αφαιρεθεί, αλλά αντίθετα ότι ο ασθενής είναι νεκρός και δεν υπάρχει καμιά ελπίδα –ο καπιταλισμός στην μια ή άλλη μορφή κυριαρχεί και πάλι στον πλανήτη. Αν περιμένει κανείς με μια τέτοια επιχειρηματολογία να χτίσει μια μαζική οργάνωση και το παγκόσμιο κόμμα τότε έχει πέσει σε οικτρή πλάνη. Όχι μόνο δεν πρόκειται να χτίσει μια μαζική οργάνωση αλλά αντίθετα είναι καταδικασμένος στον σεχταρισμό.
Το πολιτικό κεφάλαιο της ΕΣΣΔ και των ΛΔ αξιοποιήθηκε από όλα τα δικτατορικά καθεστώτα στην Μέση Ανατολή και την Αφρική για να δικαιολογήσουν την ύπαρξή τους. Ο «αραβικός σοσιαλισμός», ο μπααθισμός κ.λπ. δεν ήταν παρά ιδεολογικά προκαλύμματα για να δικαιολογηθεί η κυριαρχία της νέας αστικής τάξης που αντικατέστησε τον ιμπεριαλιστικό ζυγό. Αν το ίδιο πολιτικό κεφάλαιο δεν μπορούσε να αξιοποιηθεί από τον επαναστατικό μαρξισμό θα ήταν τουλάχιστον ανόητο και ανιστόρητο. Φυσικά το ίδιο πολιτικό κεφάλαιο ήταν τόσο η Ουγγρική επανάσταση όσο και η άνοιξη της Πράγας. Καμιά πραγματική πρόοδος δεν θα μπορούσε να γίνει αν οι επαναστάσεις αυτές δεν επεξηγούνταν ως η φυσική πολιτική αντίδραση του προλεταριάτου στον σταλινικό εκφυλισμό του εργατικού κράτους. Ο Τρότσκυ ήταν ξεκάθαρος σε πολλά ζητήματα:
««Ο εργάτης στη χώρα μας δεν είναι σκλάβος του μεροκάματου και δεν είναι ο πουλητής ενός εμπορεύματος που ονομάζεται εργατική δύναμη. Είναι ένας ελεύθερος εργάτης», («Πράβντα»). Γι’ αυτήν εδώ την περίοδο η γλοιώδης αυτή φόρμουλα είναι ένας ανεπίτρεπτος κομπασμός. Η μεταβίβαση των εργοστασίων στο κράτος άλλαξε την κατάσταση του εργάτη μονάχα νομικά. Στην πραγματικότητα, είναι αναγκασμένος να ζει με ελλείψεις και να δουλεύει ένα καθορισμένο αριθμό ωρών για ένα καθορισμένο μεροκάματο. Τις ελπίδες εκείνες που ο εργάτης είχε προηγούμενα για το Κόμμα και τα συνδικάτα, μετά την επανάσταση τις μετάφερε στο κράτος που αυτός δημιούργησε. Αλλά η χρήσιμη λειτουργία αυτού του οργάνου αποδείχτηκε πως είναι περιορισμένη από το επίπεδο της τεχνικής και της κουλτούρας. Για να μπορέσει να ανεβάσει αυτό το επίπεδο, το νέο κράτος κατάφυγε στις παλιές μέθοδες πίεσης πάνω στους μυώνες και τα νεύρα του εργάτη. Δημιουργήθηκε ένα ολόκληρο σώμα από χειριστές της σκλαβιάς. Η διεύθυνση της βιομηχανίας έγινε υπεργραφειοκρατική. Οι εργάτες έχασαν όλη την επιρροή τους πάνω στη διεύθυνση του εργοστάσιου. Με την πληρωμή με το κομμάτι, τις σκληρές συνθήκες υλικής ύπαρξης, την έλλειψη ελεύθερης μετακίνησης, την τρομερή αστυνομική καταπίεση να διεισδύει στη ζωή κάθε εργοστασίου, πραγματικά είναι δύσκολο για τον εργάτη να αισθανθεί ότι είναι ένας «ελεύθερος εργαζόμενος». Στη γραφειοκρατία βλέπει τον διευθυντή, στο κράτος, τον εργοδότη. Η ελεύθερη εργασία είναι ασυμβίβαστη με την ύπαρξη ενός γραφειοκρατικού κράτους.» (Λ. Τρότσκυ, Προδομένη Επανάσταση, 1936, εκδ. Αλλαγή 1984).
Υπάρχει σ’ αυτή την φόρμουλα του Τρότσκυ κάτι που αφήνει περιθώρια στο να θεωρηθεί η ΕΣΣΔ πραγμάτωση του σοσιαλισμού; Αφήνει περιθώρια στο να θεωρηθεί ότι έστω και στο ελάχιστο η εργατική τάξη έχει οποιαδήποτε εξουσία στο εκφυλισμένο εργατικό κράτος; Φυσικά όχι. Τότε γιατί ο Τρότσκυ συνεχίζει να αποκαλεί την ΕΣΣΔ εργατικό κράτος; Γιατί έχει γι’ αυτόν τόσο μεγάλη σημασία η «νομική μορφή» της κρατικής ιδιοκτησίας, του σχεδιασμού και του μονοπωλίου στον τραπεζικό και τον εξωτερικό τομέα;
«Τα μέσα παραγωγής ανήκουν στο κράτος. Αλλά το κράτος, ας το πούμε έτσι, «ανήκει» στη γραφειοκρατία. Αν αυτές οι ακόμα εντελώς νέες σχέσεις σταθεροποιηθούν, γίνουν ο κανόνας και νομιμοποιηθούν, με την αντίσταση ή χωρίς την αντίσταση των εργατών, θα οδηγήσουν, μακροπρόθεσμα, σε μια πλήρη εξάλειψη των κοινωνικών κατακτήσεων της προλεταριακής επανάστασης. Αλλά το να μιλάει κανείς γι’ αυτό τώρα, είναι τουλάχιστον πρόωρο. Το προλεταριάτο δεν έχει ακόμα πει την τελευταία του λέξη. Η γραφειοκρατία δεν έχει ακόμα δημιουργήσει κοινωνικά στηρίγματα για την κυριαρχία της, με τη μορφή ιδιαίτερων τύπων ιδιοκτησίας. Είναι υποχρεωμένη να υπερασπίζεται την κρατική ιδιοκτησία σαν την πηγή της εξουσίας της και του εισοδήματός της. Απ’ αυτή την άποψη της δραστηριότητάς της, παραμένει ακόμα ένα όπλο της προλεταριακής δικτατορίας.» (όπ.π.)
Στην ΕΣΣΔ ποτέ δεν πραγματοποιήθηκε μια τέτοια κυριαρχία με την μορφή ιδιαίτερων τύπων ιδιοκτησίας σε αντίθεση πχ με την σημερινή Κίνα. Η γραφειοκρατία ήταν πάνω απ’ όλα μια μορφή που ανάγεται στο πολιτικό εποικοδόμημα, εξαρτημένη από την κρατική ιδιοκτησία και επομένως ένα όπλο της δικτατορίας του προλεταριάτου. Ο Τρότσκυ πρόβλεψε με ακρίβεια την εξέλιξη:
«Αν –για να υιοθετήσω τη δεύτερη υπόθεση– ένα αστικό κόμμα έμελλε να ανατρέψει την κυρίαρχη σοβιετική κάστα, δεν θα έβρισκε λίγους έτοιμους υπηρέτες μέσα στους σημερινούς γραφειοκράτες, διοικητές, τεχνικούς, διευθυντές, γραμματείς του Κόμματος και, γενικά, στους προνομιούχους ανώτερους κύκλους. Μια κάθαρση του κομματικού μηχανισμού θα ήταν, βέβαια, αναγκαία και σ’ αυτή την περίπτωση. Αλλά μια αστική παλινόρθωση θα έπρεπε πιθανότατα να ξεκαθαρίσει λιγότερους ανθρώπους απ’ ότι ένα επαναστατικό κόμμα. Το κύριο καθήκον της νέας εξουσίας θα ήταν να επαναφέρει την ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, Πρώτα απ’ όλα, θα ήταν αναγκαίο να δημιουργήσει συνθήκες για την ανάπτυξη ισχυρών αγροτών μέσα από τα αδύνατα κολχόζ, και για να μετατρέψει τα ισχυρά κολχόζ σε παραγωγικές κοπερατίβες αστικού τύπου –σε αγροτικές μετοχικές εταιρίες. Στη σφαίρα της βιομηχανίας, θα άρχιζε η αποεθνικοποίηση με τις ελαφρές βιομηχανίες και τις βιομηχανίες τροφίμων. Η αρχή του σχεδιασμού θα μετατρεπόταν, για την μεταβατική περίοδο, σε μια σειρά συμβιβασμούς ανάμεσα στην κρατική εξουσία και τους ιδιωτικούς «οργανισμούς» –δηλαδή, τους ενδυνάμει ιδιοκτήτες ανάμεσα στους σοβιετικούς αρχηγούς της βιομηχανίας, τους εμιγκρέδες πρώην ιδιοκτήτες και τους ξένους καπιταλιστές. Παρά το γεγονός ότι η σοβιετική γραφειοκρατία έχει προχωρήσει πολύ προς την προετοιμασία μιας καπιταλιστικής παλινόρθωσης, στο ζήτημα των μορφών ιδιοκτησίας και των μεθόδων βιομηχανίας, το νέο καθεστώς θα είχε να κάνει όχι μια μεταρρύθμιση, αλλά μια κοινωνική επανάσταση.» (όπ.π.)
Πραγματικά, το 1989-90 δεν είδαμε μια απλή μεταρρύθμιση αλλά μια γιγαντιαία κοινωνική επανάσταση με τον τρόπο μάλιστα της μεταβίβασης / αρπαγής της κρατικής ιδιοκτησίας όπως την περιέγραψε ο Τρότσκυ. Το ζήτημα της ΕΣΣΔ και του μεταβατικού της χαρακτήρα δεν κρίθηκε οριστικά παρά το 1989-90 μετά την επιδείνωση στους ρυθμούς ανάπτυξης και την παραγωγικότητα της σοβιετικής οικονομίας. Δεν κρίθηκε καθόλου πριν το 1989-90 αν εξαιρέσουμε τις διάφορες μεταρρυθμίσεις που προσπάθησε να εισάγει η γραφειοκρατία προκειμένου να βγάλει την οικονομία από την κρίση –μια κρίση που είχε εντελώς διαφορετικό χαρακτήρα από εκείνον των καπιταλιστικών κρίσεων. Οι μεταρρυθμίσεις αυτές έδειχναν ότι η γραφειοκρατία σαφώς κλίνει προς μια κοινωνική επανάσταση που θα ανατρέψει τις καταχτήσεις του Οχτώβρη που αποτελούσαν τεράστιο και ανυπέρβλητο εμπόδιο στον δρόμο της. Η ελπίδα του Τρότσκυ ήταν σαφής:
«Η κοινωνική επανάσταση, προδομένη από το κυρίαρχο κόμμα, υπάρχει ακόμα στις σχέσεις ιδιοκτησίας και στη συνείδηση των εργαζόμενων μαζών» (όπ. π.)
Για ορισμένους οι ιδιοκτησιακές σχέσεις είναι απλώς νομικές μορφές και είναι αρκετό να χαρακτηρίζαμε την ΕΣΣΔ ως κρατικο-καπιταλιστική εφόσον το «κεφάλαιο» συνεχίζει να κυκλοφορεί και να αναπαράγεται, να δημιουργεί υπεραξία, εκμεταλλευτικές σχέσεις κ.λπ. Ακόμη κι’ αν ήταν έτσι φυσικά σε τίποτε δεν θα άλλαζαν τα καθήκοντα των επαναστατών μαρξιστών με την διαφορά ότι δεν θα έπρεπε να υπερασπίζονται την ΕΣΣΔ απέναντι στον ιμπεριαλισμό. Για τις εργατικές μάζες αυτή θα ήταν μια τεράστια διαφορά που στα μάτια τους θα έθετε τους επαναστάτες μαρξιστές στο ιμπεριαλιστικό στρατόπεδο. Φυσικά, δεν ήταν έτσι διότι οι νόμοι κυκλοφορίας του «κεφαλαίου» αλλάζουν εντελώς και δεν μπορεί να υπάρξει ένα ευσταθές κατασκεύασμα που λέγεται «κρατικός καπιταλισμός». Πολύ γρήγορα μια μερίδα της γραφειοκρατίας, όπως στην Κίνα, θα θελήσει να επιβάλλει καπιταλιστικές ιδιοκτησιακές σχέσεις διότι δεν μπορεί να γίνει διαφορετικά. Τα αντικρουόμενα συμφέροντα είναι τόσα πολλά αλλά και τα κοινά συμφέροντα της γραφειοκρατίας είναι τέτοια ώστε τελικά θα επιφέρουν την μετατροπή της γραφειοκρατίας σε κυρίαρχη τάξη, κάτι που ο Τρότσκυ χαρακτήρισε σαφώς σαν μια τρίτη δυνατότητα στην «Προδομένη Επανάσταση». Όπως και ο «υπερ-ιμπεριαλισμός» του Κάουτσκυ έτσι και ο «κρατικός καπιταλισμός» είναι ιστορικά αδύνατα και ανέφικτα πόσο μάλλον φόρμουλες όπως ο «προλεταριακός βοναπαρτισμός» κ.ά.
Μεταπολεμικά η εργατική τάξη χωρίς την καθοδήγηση ενός επαναστατικού κόμματος δεν μπόρεσε να πάρει την εξουσία στις πρώην αποικίες της Μ. Ανατολής ή της Αφρικής. Στην θέση της αναδείχθηκε μια μεσαία αστική τάξη που ανέτρεψε τον ιμπεριαλισμό με τη βοήθεια των μαζών και πήρε στα χέρια της την διοίκηση του κράτους και την ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής. Ο χαρακτηρισμός αυτών των κρατών σαν «επαναστατικά κράτη» ή σαν μέρος μιας «αποπροσανατολισμένης διαρκούς επανάστασης» (Κλιφ) δεν αντέχει σε σοβαρή κριτική. Υπάρχει η θεωρία της διαρκούς επανάστασης και το επαναστατικό προτσές στην πράξη. Αποδείχθηκε ιστορικά ότι το επαναστατικό προτσές απαιτούσε την αντι-αποικιακή επανάσταση αλλά αυτή δεν έγινε από το προλεταριάτο (εφόσον δεν υπήρχε η καθοδήγηση ενός επαναστατικού κόμματος). Σαν αποτέλεσμα έχουμε σήμερα την «αντεπανάσταση» σε πολλές χώρες της Μ. Ανατολής—η οποία στην ουσία δεν είναι παρά η προσπάθεια μιας νέας αστικής τάξης να πάρει τα πράγματα στα χέρια της.
Μεταπολεμικά ωστόσο η εργατική τάξη χωρίς την καθοδήγηση ενός επαναστατικού κόμματος δεν μπόρεσε να πάρει την εξουσία ούτε στις ιμπεριαλιστικές χώρες αν και υπήρχαν φυσικά εκδηλώσεις της επαναστατικής πάλης. Η σύγχυση και η αντιδραστικότητα που είχε επιφέρει ο σταλινισμός ήταν απλά τεράστιες για τα δεδομένα των μαζών. Τα σταλινικά ΚΚ δεν ενδιαφέρονταν παρά για τα συμφέροντα του Κρεμλίνου και την υλοποίηση της συμφωνίας της Γιάλτας. Μόνον στην περιφέρεια της Ευρώπης ορισμένα ΚΚ κατάφεραν να ξεπεράσουν την Γιάλτα και να δώσουν τον δικό τους αγώνα όπως στην Ελλάδα, την Γιουγκοσλαβία και την Αλβανία. Αλλά ο αγώνας αυτός στηρίχτηκε στις αγροτικές μάζες με αποτέλεσμα ο εκφυλισμός ή η ήττα να επέλθουν ταχύτατα όπως και στην Κίνα.
Στο μέτρο που ο σταλινισμός απέτρεψε την ευρωπαϊκή επανάσταση στην μεταπολεμική Ευρώπη δεν μπορεί παρά να κριθεί αρνητικά και να αναγνωρίσουμε ότι η ΕΣΣΔ έπαψε να αποτελεί πραγματικό εργαλείο της προλεταριακής δημοκρατίας. Ο σταλινισμός έδωσε αυτό τεστ και απέτυχε. Η εξάπλωση της κρατικής ιδιοχτησίας και του σχεδιασμού στις ΛΔ δεν ήταν το αποφασιστικό για την παγκόσμια επανάσταση. Το αποφασιστικό ήταν η εξάπλωση της επανάστασης στην Δυτική Ευρώπη και τα μεγάλα ιμπεριαλιστικά κέντρα πράγμα που θα συμπαρέσυρε και τις αποικίες στον δρόμο της εργατικής δημοκρατίας. Οι ΛΔ αποτέλεσαν στην πραγματικότητα ανάχωμα και όχι πρόοδο της παγκόσμιας επανάστασης. Μεταπολεμικά επομένως ο σταλινισμός ξεπέρασε τα όρια που είχαμε θέσει για την κριτική υποστήριξη της ΕΣΣΔ. Ενώ μεν ο σταλινισμός δεν μεταβλήθηκε σε κυρίαρχη τάξη, σταμάτησε ωστόσο ν’ αποτελεί και εργαλείο της προλεταριακής επανάστασης σε παγκόσμια κλίμακα, πράγμα που αποτελούσε την βασική μας στρατηγική στην 4η Διεθνή. Ενώ θα μπορούσαμε να συνεχίζουμε να δίνουμε κριτική υποστήριξη σε αυτή ή την άλλη ενέργεια του Κρεμλίνου, ήταν πλέον σαφές ότι οι μάζες δεν μπορούσαν να εμπνευσθούν από την ΕΣΣΔ σε ότι αφορά την παγκόσμια επανάσταση. Η θεωρία του σοσιαλισμού σε μια μόνη χώρα άλλαξε όνομα και έγινε θεωρία της ειρηνικής συνύπαρξης, δηλαδή στην πράξη έβαλε στην ταφόπλακα στην υπόθεση της παγκόσμιας επανάστασης.
Η ΕΣΣΔ δεν ήταν πια συμβατή με τον στρατηγικό μας στόχο και επομένως η υπεράσπιση της ΕΣΣΔ άλλαζε για την 4η Διεθνή εφόσον δεν αποτελούσε παρά ταχτικό στόχο που δεν μπορούσε μάλιστα να αντιφάσκει με τον στρατηγικό στόχο. Απ’ την άλλη μεριά όμως ο βασικός ταξικός χαρακτήρας της ΕΣΣΔ δεν άλλαξε! Ο Λένιν έλεγε ότι η ιστορία γνωρίζει τις πιο παράξενες μεταμορφώσεις, ακόμα και τις πιο τερατώδεις. Απολογιστικά, για παράδειγμα, η επέμβαση της ΕΣΣΔ στο Αφγανιστάν δεν θα μπορούσε να καταδικασθεί και πραγματικά ορισμένες τάσεις της 4ης Διεθνούς υποστήριξαν κριτικά αυτήν την επέμβαση—αν και η πλειοψηφία είχε αντίθετη άποψη. Η αποτυχία της ΕΣΣΔ, στην οποία βοήθησε τα μέγιστα ο αμερικάνικος ιμπεριαλισμός, είχε σαν αποτέλεσμα την ανάδειξη της νέας αστικής τάξης των μουλάδων με στήριγμα στις λαϊκές μάζες λόγω της θρησκείας, των Ταλιμπάν, των Μουτζαχεντίν και σήμερα του Ισλαμικού Κράτους. Όσο δεν υπάρχει ένα επαναστατικό κόμμα τέτοια μορφώματα και τάσεις θα συνεχίζουν να βρίσκουν πρόσφορο έδαφος στις αμόρφωτες μάζες του αραβικού πληθυσμού.
Για ακόμη μια φορά μετά το 1917 αποδεικνύεται ότι το κυρίαρχο καθήκον της παγκόσμιας επανάστασης είναι η επανάσταση στις ιμπεριαλιστικές μητροπόλεις και όχι στην περιφέρεια του καπιταλισμού. Οι επαναστάσεις στην περιφέρεια του καπιταλισμού ασκούν μια ορισμένη πίεση αλλά χωρίς ένα επαναστατικό κόμμα και τις υλικές προϋποθέσεις του σοσιαλισμού εκφυλίζονται ταχύτατα σε μικρο- και μεσο-αστικές επαναστάσεις που ενισχύουν τον καπιταλισμό (σε διάφορες παραλλαγές του) και σε τελική ανάλυση τον ίδιο τον ιμπεριαλισμό.
Το δεύτερο μάθημα που πρέπει να βγάλουμε απ’ την μεταπολεμική περίοδο δεν είναι ότι το προλεταριάτο είναι ανίκανο να εξεγερθεί αλλά ότι ο σταλινισμός και οι αντι-αποικιακές επαναστάσεις δημιουργούν αδράνεια που δεν μπορεί να ξεπερασθεί εύκολα. Ένα ορισμένο status quo παραμένει ως τέτοιο, κατά βάση, για μια ολόκληρη ιστορική εποχή και δεν αλλάζει αν δεν αλλάξουν δραματικά οι παγκόσμιες συνθήκες. Θεωρούμε ότι οι βασικές προβλέψεις του Τρότσκυ συμπληρώνονται στους άξονες αυτής της «θεωρίας» και αποδείχνονται σωστές.
9 Φλεβάρη 2016